Η αστρονομία είναι η επιστήμη που μελετάει τα ουράνια σώματα και τα φαινόμενα που συμβαίνουν έξω από τη γήινη ατμόσφαιρα. Η αστρολογία είναι πεποίθηση ότι τα ουράνια σώματα επηρεάζουν τις ζωές των ανθρώπων και προκαλούν γεγονότα που συμβαίνουν στη Γη (Scharringhausen, 2015).
Οι πρώτοι παρατηρητές του ουρανού έδιναν αστρολογική ερμηνεία στις παρατηρήσεις τους (Γαβρίλης κ.ά., 1998), προσπαθώντας να προβλέψουν κρίσιμα γεγονότα, όπως φυσικές καταστροφές, πολέμους, επιδημίες (Pines, 1964, Γαβρίλης κ.ά., 1998). Οι ρίζες της αστρολογίας, ως πρακτικής, εντοπίζονται στους αρχαίους πολιτισμούς (Thagard, 1978). Η αστρονομία και η αστρολογία συμβαδίζουν στο Μεσαίωνα όπου τα μεταφρασμένα από τους Άραβες κείμενα αστρονομίας ήταν εμποτισμένα από τη νοοτροπία της δεύτερης (Γαβρίλης κ.ά., 1998). Άλλωστε, αστρονόμοι όπως ο Γαλιλαίος εργάζονταν ως προσωπικοί αστρολόγοι σημαντικών προσώπων, αν και κάποιοι από αυτούς, όπως ο Newton (Popper, 1963), δεν δέχονταν τους συσχετισμούς της αστρολογίας. Ο Francis Bacon το 1620 κατατάσσει ξεκάθαρα την αστρολογία στις προλήψεις (Bolles, 2004), συνεπώς την διακρίνει από την αστρονομία.
Οι βάσεις για το διαχωρισμό της αστρολογίας από την αστρονομία, τέθηκαν την εποχή του Γαλιλαίου και του Kepler (Chalmers, 2014), και με το έργο του Tycho Brahe (Almasi, 2013). Σύμφωνα με τον Rusell (χ.χ., στο Μεντζενιώτης, 2005) ο Γαλιλαίος και ο Kepler διατύπωσαν ποσοτικούς νόμους βασισμένους στα παρατηρησιακά δεδομένα, με τους οποίους μπορούσαν να προβλέψουν μελλοντικές παρατηρήσεις, και σταμάτησαν να μελετάνε κείμενα ανθρώπων που θεωρούνταν αυθεντίες. Τα παραπάνω, ενισχυόμενα από την χρήση επιστημονικών οργάνων (όπως το τηλεσκόπιο) ήταν κρίσιμα για την θεμελίωση της σύγχρονης επιστήμης.
Στη σημερινή εποχή, η αστρονομία και η αστρολογία έχουν χαράξει τελείως διαφορετικούς δρόμους. Η αστρονομία είναι επιστήμη, ενώ η αστρολογία κατατάσσεται από την επιστημονική κοινότητα στις ψευδοεπιστήμες.
Το πρόβλημα εντοπίζεται στο γεγονός ότι οι αστρολόγοι χαρακτηρίζουν το αντικείμενό τους επιστήμη. Όμως, τα κριτήρια για την κατάταξη στις επιστήμες είναι αντικειμενικά και έχουν οριστεί με ακρίβεια. Επιπλέον, πολλοί από τους ισχυρισμούς της αστρολογίας μπορούν να ελεγχθούν με την επιστημονική μέθοδο (Nanninga, 1997) και συνεπώς, και ο ισχυρισμός των αστρολόγων ότι η αστρολογία κατατάσσεται στις επιστήμες μπορεί να ελεγχθεί.
Στον έλεγχο της επιστημονικότητας ενός πεδίου διατυπώνουμε κριτήρια, που σχετίζονται με τη συμμόρφωση στις μεθόδους της επιστήμης, την εγκυρότητα των θεωριών και τη δεοντολογία.

1. Θεμελιώδεις αρχές της επιστήμης και η Επιστημονική Μέθοδος

Αρχικά, συγκρίνοντας την αστρονομία με την αστρολογία, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι μόνο η πρώτη ασχολείται με τη μελέτη του φυσικού κόσμου, άρα μόνο η αστρονομία είναι επιστήμη με την σύγχρονη έννοια του science (Berkeley, 2016, Φουνταλής, 2016).
Η αστρονομία ως επιστήμη, μελετάει γεγονότα που είναι επαληθεύσιμα από άλλους επιστήμονες (Φουνταλής, 2016), δηλαδή μπορούν να επαναληφθούν όταν εξασφαλιστούν οι ίδιες αρχικές συνθήκες (Δανέζης, 1998). Τα συμβάντα που μελετάει η αστρολογία, είναι εμπειρίες ανθρώπων, δηλαδή υποκειμενικά και μη επαληθεύσιμα.
Σύμφωνα με τον Popper (1963) μία επιστημονική θεωρία πρέπει να επιβιώνει από τις σοβαρές προσπάθειες διάψευσής της, και όχι να στηρίζεται σε επιβεβαιώσεις της. Διότι όσες επιβεβαιώσεις και να επιτύχει, δεν αποδεικνύεται ότι είναι σωστή, ενώ αρκεί ένα μόνο αποτέλεσμα που να την διαψεύδει, για να καταρριφθεί. Συνεπώς η διαψευσιμότητα μίας θεωρίας αποτελεί κριτήριο για την επιστημονικότητά της. Στην αστρονομία, περιγράφεται με ακρίβεια η διαδικασία μέχρι τη διατύπωση μίας θεωρίας, που δίνει προβλέψεις για μελλοντικές παρατηρήσεις. Αυτό καθιστά τις θεωρίες της αστρονομίας διαψεύσιμες, άρα επιστημονικές, καθώς πάντα μπορεί να πραγματοποιηθεί μία νέα μέτρηση που να διαψεύδει την επικρατούσα θεωρία. Στην περίπτωση του πειράματος Michelson- Morley (Χριστοδουλίδης, 2010), επειδή τα δεδομένα δεν ταίριαζαν με τη θεωρία του αιθέρα, εγκαταλείφθηκε η θεωρία. Στην αστρολογία αντίθετα, δεν γίνεται ακριβής και ποσοτική διατύπωση των θεωριών συνεπώς καταργείται η ελεγξιμότητα. Υπερτονίζει τις επιτυχημένες “προβλέψεις” -επαληθεύσεις της θεωρίας και αποσιωπά τις αποτυχίες- διαψεύσεις της. Με αυτούς τους συλλογισμούς, ο Popper (1963) κατατάσσει την αστρολογία στις ψευδοεπιστήμες.
Και πραγματικά, οι προβλέψεις της αστρολογίας είναι διατυπωμένες αόριστα ώστε να επιβεβαιώνεται από κάθε έκβαση (Popper, 1963). Γι’ αυτό το λόγο οι προβλέψεις της αστρολογίας χαρακτηρίζονται προφητείες (Θεοδοσίου, 2000, Popper, 1963) και δεν είναι επιστημονικές.
Αν και η αστρολογία ισχυρίζεται ότι αποδεικνύει επαρκώς τη θεωρία της, εντούτοις τα στοιχεία που προσκομίζει είναι μαρτυρίες των ανθρώπων που, περιγράφοντας προσωπικές εμπειρίες, δηλώνουν ότι οι “προβλέψεις” της αστρολογίας εκπληρώθηκαν. Όμως, οι “αποδείξεις” αυτές δεν μπορούν να αποτελέσουν μέρος συστηματικής έρευνας με τις προδιαγραφές της επιστήμης.
Αν και τα εγχειρίδια αστρολογίας περιέχουν πολλούς ισχυρισμούς που μπορούν να ελεγχθούν με την επιστημονική μέθοδο, οι αστρολόγοι ενίστανται σε αυτό, χωρίς όμως να προτείνουν εναλλακτική μέθοδο ελέγχου (Nanninga, 1997). Οι έγκυρες έρευνες που έχουν διεξαχθεί για τον έλεγχο συγκεκριμένων συσχετίσεων είχαν αρνητικά αποτελέσματα (Nanninga, 1997, Βάρβογλης, 2003). Συμπερασματικά, δεν έχουν υπάρξει αξιόπιστα δεδομένα που να αποδεικνύουν την αλήθεια των ισχυρισμών της αστρολογίας.
Η αστρονομία εξελίσσεται, εμπλουτίζοντας τις γνώσεις μας για τα φαινόμενα που μελετάει. Η αστρολογία παραμένει να μελετάει “ιερά” κείμενα και να βασίζεται αποσπασματικά σε έρευνες άλλων επιστημόνων (Coker, 2001). Δεν διεξάγει δικά της πειράματα και (Berkeley, 2016) δεν συμβάλλει σε νέες ανακαλύψεις.
Τέλος, στην επιστήμη, τα πειράματα που διεξάγουν ανεξάρτητοι επιστήμονες για το ίδιο φαινόμενο, έχοντας τις ίδιες αρχικές συνθήκες, δίνουν ίδια αποτελέσματα. Για παράδειγμα, ανεξάρτητοι επιστήμονες στην αστρονομία μέτρησαν την ακτινοβολία υποβάθρου, κατάλοιπο της Μεγάλης Έκρηξης, και κατέληξαν στα ίδια συμπεράσματα. Στην αστρολογία, τα ωροσκόπια που έχουν συντάξει διαφορετικοί αστρολόγοι καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα.

2. Γνωστικό υπόβαθρο

Μελετώντας το επιστημονικό υπόβαθρο της αστρολογίας, αναφέρουμε το γεγονός ότι οι αστερισμοί που φαίνονται στον ουρανό, άρα και οι ζωδιακοί, δεν αποτελούν ομάδα αστεριών, αλλά αστέρια που βρίσκονται σε διαφορετικές ενίοτε αποστάσεις από τη Γη, και τυχαίνει να προβάλλονται στην ίδια περιοχή της ουράνια σφαίρας.
Η θέση των ζωδίων, περίπου 2200 χρόνια μετά την χαρτογράφησή τους, έχει μετατοπιστεί λόγω της μετάπτωσης του άξονα της Γης τόσο πολύ ώστε να «ανήκουμε» στη σημερινή εποχή στο προηγούμενο «ζώδιο» από αυτό που αναφέρεται στην αστρολογία. Ενδεικτικά, ένας «Δίδυμος» μετά τις διορθώσεις, είναι «Ταύρος» (Μήλιας, 2016). Όμως, οι αστρολόγοι συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τα λανθασμένα δεδομένα.
Οι αστρολόγοι επικαλούνται και την “ανάδρομη” κίνηση των πλανητών, όπως για παράδειγμα του Άρη. Η κίνηση αυτή είναι φαινόμενη, και όχι πραγματική, καθώς κανένας πλανήτης δεν σταματάει την κίνησή του, ούτε κινείται προς τα πίσω (Chalmers, 2014). Η κίνηση είναι ανεξήγητη με βάση το λανθασμένο γεωκεντρικό μοντέλο που ακολουθεί η αστρολογία, ερμηνεύεται όμως με την ηλιοκεντρική θεώρηση. Οι αστρολόγοι δε, αξιολογούν την ανάδρομη κίνηση των πλανητών, που είναι ψευδαίσθηση (ως φαινόμενη κίνηση), ως σημαντικό δεδομένο και μάλιστα ως κακό οιωνό.
Τα παραπάνω εντοπίζονται στη θεωρία της αστρολογίας, και είναι βασισμένα στην αριστοτελική και πτολεμαϊκή θεώρηση του κόσμου (Θεοδοσίου, 2000). Οι αστρολόγοι δηλαδή ακολουθούν ακόμη τη γεωκεντρική αντίληψη του κόσμου, αν και εγκαταλείφθηκε ήδη με τις πρώτες αστρονομικές παρατηρήσεις με τηλεσκόπιο, και η ανθρωπότητα έχει πραγματοποιήσει ταξίδια έξω από τη Γη.
Τα παραπάνω είναι δεδομένα τα οποία είναι ικανά να διαψεύσουν τη θεωρία πάνω στην οποία βασίζεται η αστρολογία. Όμως, οι αστρολόγοι, συνεχίζουν να ακολουθούν και να υπερασπίζονται τη θεωρία, το οποίο έρχεται σε αντίθεση με τη βασική αρχή της Επιστήμης, ότι τα δεδομένα διαμορφώνουν τη θεωρία και όχι το αντίστροφο (Φουνταλής, 2016)
Στην αστρολογία γίνονται και λάθη λογικής, όπως για παράδειγμα ότι ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων στη Γη, σε διαφορετικές συνθήκες ο καθένας, οι οποίοι τυχαίνει να έχουν γεννηθεί την ίδια μέρα και ώρα, να έχουν την ίδια πρόβλεψη από τους αστρολόγους (Καρνεάδης, 220 π.Χ., στο Καραγκιοζίδης, 2016).
Επιπλέον, οι αστρολόγοι αποδίδουν σε κάθε έναν από τους πλανήτες ιδιότητες που συνδέονται με το όνομα των πλανητών. Για παράδειγμα, αποδίδουν στον πλανήτη Αφροδίτη ιδιότητες που παραπέμπουν στα χαρακτηριστικά της μυθικής θεότητας. Όμως, καθώς η ονομασία των πλανητών δόθηκε αυθαίρετα, ο ισχυρισμός ότι υπάρχει συσχέτιση είναι εξίσου αυθαίρετος.
Αντίθετα, η αστρονομία δεν έχει «ιερά» κείμενα, και έχει αποδείξει την ετοιμότητά της να εγκαταλείψει μία θεωρία όταν τα δεδομένα την καταρρίπτουν (Popper, 1963).

3. Δεοντολογία επιστήμης

Οι αστρολόγοι έχουν οικειοποιηθεί επιλεκτικά την επιστημονική ορολογία, διαστρεβλώνοντας το αρχικό και ακριβές νόημά τους. Για παράδειγμα χρησιμοποιούν επιστημονικές έννοιες όπως ενέργεια, μαγνητικό, ηλεκτρομαγνητικό, με αόριστο τρόπο. Άλλωστε, αποφεύγουν τους ορισμούς εννοιών με μονοσήμαντο και ακριβή και άρα επιστημονικό τρόπο.
Το γεγονός άλλωστε ότι ενδύονται τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της επιστήμης, δεν τους κάνει επιστήμονες, με τον ίδιο τρόπο που αν κάποιος φορέσει το λευκό ιατρικό ρούχο και χρησιμοποιήσει τα εργαλεία του γιατρού, δεν σημαίνει ότι είναι γιατρός.
Αυτό έχει και μία ακόμη διάσταση: οι αστρολόγοι, στην προσπάθειά τους να επιβεβαιώσουν τη θεωρία- δόγμα αποσιωπούν τα δεδομένα που δεν ταιριάζουν με τη θεωρία για να τονίσουν μόνο τα ευνοϊκά δεδομένα. Άρα, εκτός από τη παράβαση της βασικής αρχής ότι τα δεδομένα κάνουν τη θεωρία και όχι το αντίστροφο, τίθεται σοβαρό θέμα δεοντολογίας, γιατί ένας επιστήμονας δεν αλλοιώνει και δεν νοθεύει σκόπιμα τα δεδομένα ώστε να τα ταιριάξει με τη θεωρία (Δανέζης, 2000, Φουνταλής, 2016). Επιπλέον, στην επιστημονική κοινότητα, ακόμη και αν υπάρξει νοθεία σε ένα πείραμα, οι μηχανισμοί που έχουν αναπτυχθεί, θα οδηγήσουν στην απομόνωσή του και τελικά θα κυριαρχήσουν τα σωστά δεδομένα. Στην αστρολογία, αντίθετα, κυριαρχεί η προσπάθεια διατήρησης της θεωρίας, άρα τέτοιες παραβάσεις της επιστημονικής δεοντολογίας είναι η συνήθης πρακτική.
Στην αστρολογία, το κύρος του αστρολόγου έχει σημαντικό ρόλο στην αποδοχή των λεγόμενών του. Συνήθης πρακτική για τους αστρολόγους είναι να προβάλλουν τις επιτυχημένες προβλέψεις τους και τα πτυχία τους ώστε να ενισχύσουν το κύρος τους και να στηρίξουν τους ισχυρισμούς τους. Δηλαδή μετατοπίζεται η προσοχή από τον έλεγχο της συγκεκριμένης θεωρίας στην αυθεντία που τη διατύπωσε. Το γεγονός αυτό αντιβαίνει στις αρχές της επιστήμης. Στην επιστήμη, η θεωρία που χαίρει αποδοχής είναι αυτή που αντέχει στην προσπάθεια διάψευσής της. Η επιστήμη ξεπερνάει την υποκειμενικότητα μεμονωμένων επιστημόνων με το να λειτουργεί ως σύνολο, άρα αντικειμενικά. Η επιστήμη άλλωστε έχει μηχανισμούς όπως η κριτική μίας προς δημοσίευση θεωρίας από ομάδα επιστημόνων που δεν γνωρίζουν το όνομα του συγγραφέα (Chalmers, 2014).
Τα σημεία που αναλύθηκαν παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η αστρονομία ικανοποιεί όλα τα κριτήρια για την κατάταξή της στις επιστήμες. Στην περίπτωση της αστρολογίας από την άλλη πλευρά, αν και μπορεί να απαντά σε αναζητήσεις κάποιων υποστηρικτών της, οι ισχυρισμοί της ότι αποτελεί επιστήμη καταρρίπτονται με την προσεκτική μελέτη των χαρακτηριστικών της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Βάρβογλης, Χ., (2003). Η θέση της Επιστήμης για την Αστρολογία. Ανακτήθηκε 30 Νοεμβρίου 2016 από: http://www.astro.noa.gr/journal/Public/pdfs/journal_astrology.pdf

Γαβρίλης, Κ., Μεταξά, Μ., Νιάρχος, Π., Παπαμιχάλης, Κ., (1998). Στοιχεία Αστρονομίας και Διαστημικής. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Δανέζης, Μ., Θεοδοσίου, Σ., (1998). Αστρολογία: Θρησκεία ή Επιστήμη; Αθήνα: Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας. Ανακτήθηκε 29 Νοεμβρίου 2016 από: http://users.uoa.gr/~nektar/science/history/astrologia.htm

Θεοδοσίου, Σ., Δανέζης, Μ., (2000). Στα ίχνη του Ι.Χ.Θ.Υ.Σ.: αστρονομία, ιστορία, φιλοσοφία. Αθήνα: Δίαυλος

Μήλιας, Α., (2016). Τί είναι τα ζώδια; Μία προσπάθεια απομυθοποίησης της αστρολογίας. Ανακτήθηκε 01 Δεκεμβρίου από: http://www.astrovox.gr/am-zodiac.html

Καραγκιοζίδης, Π. (2007). Επιστήμη και Παραεπιστήμη: Τεκμηρίωση με αναφορά στο έργο του Kepler. Πρακτικά 5ου Πανελλήνιο Συνεδρίου Ερασιτεχνικής Αστρονομίας. Ανακτήθηκε 30 Νοεμβρίου 2016 από: http://www.astrosynedrio2007.gr/praktika/chapters/Karagiozidis-Kepler.pdf

Μεντζενιώτης, Δ., (2005). Πότε μία θεωρία είναι επιστημονική; Ανακτήθηκε 27 Οκτωβρίου 2016 από: http://sciencephil.blogspot.gr/

Φουνταλής, Χ., (2016). Ιστορία και Εξέλιξη της Επιστήμης: Αναγέννηση, Διαφωτισμός. Ανακτήθηκε 25 Νοεμβρίου 2016 από: http://www.foundalis.com/dep/sci/E2B_gr.htm

Φουνταλής, Χ., (2016). Επιστημονική μέθοδος και παραδοχές. Ανακτήθηκε 25 Νοεμβρίου 2016 από: http://www.foundalis.com/dep/sci/E1_gr.htm#epistimoniki_methodos
Χριστοδουλίδης, Κ., (2010). Η ειδική θεωρία της σχετικότητας και εφαρμογές: Σημειώσεις μαθήματος. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο. Ανακτήθηκε 5 Δεκεμβρίου 2016 από: https://semfe.gr/files/users/2726/2010_Simeioseis_sxetikotitas.pdf

Almasi, G., (2013). Tycho Brahe and the Separation of Astronomy from Astrology: The Making of a New Scientific Discourse. Science in Context. 26 (1), 3–30. doi:10.1017/S0269889712000270

Berkeley, (2016). Astrology: Is it scientific? Ανακτήθηκε 29 Οκτωβρίου 2016 από: http://undsci.berkeley.edu/article/astrology_checklist

Bolles, E., (2004). Η “εντολή” του Γαλιλαίου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο.

Chalmers, A., (2012). Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη; Μια προσέγγιση της φύσης, του καθεστώτος και των μεθόδων της επιστήμης, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Coker, R. (2001). Distinguishing science from pseudoscience. Ανακτήθηκε 19 Νοεμβρίου 2016 από: http://hep.physics.utoronto.ca/~orr/wwwroot/JPH441/Pseudoscience.pdf

Nanninga, R., (1997). The Astrotest: A tough match for astrologers. Correlation, 15(2), p. 14-20. Ανακτήθηκε 30 Νοεμβρίου 2016 από: http://casa.colorado.edu/~dduncan/pseudoscience/astrology-test.html

Pines, S., (1964). The Semantic Distinction between the Terms Astronomy and Astrology according to al-Biruni. Isis. Vol. 55 (No3), 343-349. DOI: 10.1086/349868. Ανακτήθηκε 29 Νοεμβρίου 2016 από: https://www.jstor.org/stable/228577?seq=1#page_scan_tab_contents

Popper, K., (1963). Science as falsification. Ιστορία και Φιλοσοφία Φυσικών Επιστημών: Σημειώσεις μαθήματος. Λευκωσία: Πανεπιστήμιο Λευκωσίας.

Scharringhausen, Β., (2015). What’s the difference between astronomy and astrology? http://curious.astro.cornell.edu/about-us/145-people-in-astronomy/careers-in-astronomy/general-questions/899-what-s-the-difference-between-astronomy-and-astrology-beginner
Shermer, M., (2004). Ό,τι πολυτιμότερο έχουμε: Η διαφορά μεταξύ επιστήμης και ψευδοεπιστήμης. Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα; Ψευδοεπιστήμη, προλήψεις και άλλες πλάνες του καιρού μας. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Thagard, P., (1978). Why Astrology Is A Pseudoscience. Ανακτήθηκε 28 Νοεμβρίου 2016 από: http://cogsci.uwaterloo.ca/Articles/astrology.pdf